नेपाल थामी समाजमा म – २

नेपाल थामी समाजको महाधिवेशनले एउटा समिति बनायो । त्यसमा केही नयाँ अनुहार आए भने केही पुराना अनुहार आए। कसैलाई नयाँ आएका कोही मन परेनन् भने कसैलाई पुराना नआएको मन परेन । कतिको समाजमा गरेको योगदानको मुल्याङ्कन गरिएन भन्‍ने गुनासो रह्यो । मैले नयाँ कार्यसमिति बनाउनमा कुनै रोल खेलिनँ । मलाई आफैलाई कार्यसमितिमा बस्ने कति पनि इच्छा थिएन । त्यही भएर पनि त्यसमा मैले त्यस्तो चासो राखिनँ । मैले त्यत्रो महाधिवेशन नै आफ्नो नेतृत्वमा सम्पन्न गरेपछि नयाँ कार्यसमितिमा को आउँछ भन्‍ने कुरालाई नजिकबाट नियाल्नु पर्ने थियो । समाजमा नयाँ हुनु र काम गरेको यथेष्‍ट अनुभव नहुनु मेरो कमजोरी रह्यो ।

त्यो महाधिवेशनमा मलाई महासचिव बस्नुपर्छ भन्ने सबैको आशय देखियो अथवा भनौँ त्यस्तो देखाइयो । शायद महासचिवको ठाउँमा को को उठ्न चाहन्छ भनेको भए पक्‍कै अरूको पनि उम्मेदवारी आउने सम्भावना थियो । मैले त्यो महाधिवेशन जसरी भए पनि सफल पार्नुपर्छ भनेर लागेको पनि आफ्नो जिम्मेवारी नयाँ नेतृत्वलाई सुम्पनको लागि थियो । नेपाल थामी समाजमा बसिरहने कुनै रहर पनि थिएन, मेरो अवस्था पनि थिएन । त्यति हुँदा हुँदै पनि त्यहाँ उपस्थित थामी सहभागीहरूको मनशायलाई किन लत्याउनु भनेर पछि अर्को कोही काम गर्ने मान्छे आउँछ भने जिम्मा लगाऊँला भनेर मैले स्विकारेँ । त्यति बेला मैले छोडेको भए मेरो लागि धेरै नै राम्रो हुने थियो । लथालिङ्ग भएको सङ्गठनलाई साथीहरूको मद्दतले जोडजाड गरेर महाधिवेशनसम्म ल्याइपुर्‍याएको थिएँ, नयाँ कार्यसमितिलाई जिम्मा लगाएर आफू सहयोगीको भूमिकामा बसेको भए त्यो भन्दा श्रेयस्कर केही हुने थिएन । तर अरुको कुरा काट्न नसक्ने र सकभर नाइँ भन्‍न नसक्ने मेरो कमजोरीको कारणले म नराम्रो भुमरीमा फसेँ । मैले यस तीन वर्षको अन्तरालमा सिक्ने कुराहरू त धेरै सिकेँ तर जति समय समाजको लागि दिएँ, त्यसको धेरै ठूलो मूल्य चुकाउनु पर्‍यो भन्ने लाग्छ । त्यसको opportunity cost धेरै ठूलो थियो । मैले आफ्नो परिवारलाई दिनु पर्ने समय समाजको लागि खर्चेँ । जागीर नभएको बेला घर परिवार चलाउन ऋण लिएर समाजको कामको लागि खर्च गर्थेँ । नयाँ जागीर पाइसकेपछि पनि समाजको कामले सधैँ गाँजिरहन्थ्यो र आफ्नो काममा पूर्ण रूपले एकाग्र हुन सक्दिनथेँ । एकपल्ट त यस्तो अवस्था आएको थियो कि समाजको कामले दोश्रो पल्ट मैले बल्ल बल्ल पाएको जागीर पनि गुमाउनुपर्ने अवस्था पनि आयो । र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा नेपाल थामी समाजमा काम गरेर बेफ्वाँकमा जुन बेइज्जती (Humiliation), गालीगलौज सहनु पर्‍यो, त्यसरी मैले जिन्दगीमा कतै सहनु परेको थिएन र अब फेरि सहनु पनि पर्दैन होला। एक पल्ट त केही साथीहरूको व्यवहारले मेरो सोझोपनको फाइदा लिएर मलाई एउटा कार्टून चित्रको रूपमा प्रस्तुत पनि गरे । केहि समयमा मलाई थामी समुदाय बिरोधीको आरोप पनि लगाइयो । सायद यस्तो अवस्था फेरि मेरो जीवनमा कहिल्यै नआऊला । कम से कम मेरो चेत रहेसम्म फेरी नेपाल थामी समाजमा काम गरेर यस्तो humiliated हुनु नपरोस् । मानसिक रूपमा पनि यसले धेरै असर पारेको छ ।यसको नकारात्मक असर दुरगामी रूपमा रहिरहनेछ भन्ने लागेको छ ।

नयाँ कार्यसमितिमा आएका मान्छेहरू कसैको केही स्वार्थ थियो कसैको केही । कसैको त एउटै मात्र स्वार्थ भनेको त्यो कार्यसमितिको नामावलीमा आफ्नो नाम दर्ज गर्नु थियो । बैठकहरू नियमित नै हुँदै थिए । केही साथीहरूलाई चित्त बुझाउने काम गरियो भने केही साथीहरू चित्त दुखाएर नै गए । केही राम्रा कामहरू शुरु हुन थालेका थिए । त्यस्तैमा जनजाति सशक्तीकरण परियोजना आयो । त्यो परियोजना हामी जस्ता अति सीमान्तकृत जनजातिका लागि विकासको ढोका खोल्ने माध्यम थियो । तर यथार्थमा नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघको त्यो सबैभन्दा पहिलो विकासे कार्यक्रम थियो । महासंघका धेरै सदस्यहरू नै यसको विपक्षमा थिए । यसले आदिवासी जनजातिको आन्दोलनलाई मत्थर पार्छ भन्ने अड्कल काट्थे । नभन्दै त्यस परियोजना सञ्चालनका क्रममा धेरै प्रयोगहरू भए । महासंघका पदाधिकारी र परियोजनाका आसेपासेहरूलाई विभिन्न कामहरू दिएर रिझाउने कामहरू पनि भए । धेरै परियोजनाहरू पूर्वी र दक्षिणी भेकमा विकासे कार्यकर्ताहरू मार्फत पनि गरिए । हाम्रो भागमा आएको परियोजनाको लागि पनि पहिले हामीलाई नै प्रस्ताव लेखेर ल्याऊ भन्ने निर्देशन आएकै हो । म नयाँ मान्छे भएको कारणले र विकासे काममा बिल्कुलै अनभिज्ञ भएको कारणले कोही मान्छे छ भन्ने पनि थाहा भएन र आफूले पनि प्रस्ताव दिन सकिएन । पछि हाम्रो परियोजना लिम्बूहरूको संस्था (INES) ले ने था स सँग सहकार्य गरेर गर्ने भयो । त्यति बेलाका परियोजना प्रबन्धक डा चैतन्य सुब्बाले यो प्रस्ताव अति नै राम्रो छ भन्ने कुरा गरेपछि हामीले हुन्छ भन्यौँ ।पछिमात्र थाहा भयो त्यो संस्था त डा सुब्बाकै भाइहरूको रहेछ । फेरि उक्त संस्थामार्फत परियोजना सञ्चालन गर्ने कुरामा पनि परियोजना प्रबन्धक डा. सुब्बा र निर्देशक, ने आ ज महासंघका तत्कालिन महासचिव डा ओम गुरुङबीच नै मतभिन्नता थियो । हामीले कसको कुरा सुन्ने भन्नेमा अन्यौल थियौँ । पछि परियोजना ने था स मार्फत नै चल्ने तर INES भन्ने उक्त संस्थाले सहजीकरण गर्ने भन्ने कुरामा सहमति भयो र परियोजना शुरु भयो । परियोजना एउटा छुट्टै खातामार्फत चल्यो । त्यसको सञ्चालक समितिमा म पनि बसेको थिएँ । हाम्रा तत्कालीन अध्यक्ष सिँहबहादुर थामी समितिका अध्यक्ष थिए । सदस्य सचिव INES का तर्फबाट छबी सुब्बा बनेका थिए । तीन महिनाको पहिलो चरण पार गर्ने क्रममा दोलखा र सिन्धुपाल्चोक जिल्लामा धरै इकाइँहरूको निर्माण भयो । विकासका कामहरू खासै धेरै भएनन् । परियोजनाको पहिलो चरण कार्यालय व्यवस्थापन, कर्मचारी नियुक्ति, प्रारम्भिक गोष्‍ठीहरूमै बित्‍ने रहेछ । यसै क्रममा समितिमा परियोजनाको सम्बन्धमा छलफल भएकै हो । हामीले नै चलाउनु पर्छ भन्ने आवाज आएकै हो । समितिमा अब अर्को एक चरण INES सँग मिलेर जाने, त्यसपछि हामीले पूर्ण रूपमा एक्लै सञ्चालन गर्ने भन्ने निर्णय भयो । पछि दोलखाका साथीहरू पनि आए । उनीहरूसँग पनि त्यही कुरा भएको हो । त्यही क्रममा पूर्वका साथीहरू पनि आए । उनीहरूसँग पनि त्यही सहमति भएको हो । तर पछाडी धेरै खेलहरू खेलिएछन् भन्ने कुरा अहिले मात्रै थाहा भयो । सबैले मेरो कुरामात्रै काट्न नसकेर हुन्छ नि त एकपल्ट उनीहरूसँगै मिलेर काम गरूँ भनेछन् तर पछाडी त सबैले पूर्वेलीहरूलाई यस्तो यस्तो लेखेर महासंघमा पठाऊ, परियोजना तिमीहरूले नै चलाऊ भन्ने कुरा गरेका रहेछन् । समितिकै मान्छेहरूले यसमा सहयोग गरेका रहेछन् र मलाई थाहा नै दिएनछन् भन्ने कुरा तेश्रो राश्ट्रिय महाधिवेशनमा तत्कालीन परियोजना टीम लिडरको स्पष्‍टीकरणपछि पो थाहा भयो । यदि हामीले लिम्बूहरूलाई पाखा लगाउन यस्तो गर्दैछौँ है भन्ने कुरा साथीहरूले भनिदिएको भए, ए ठीकै छ नि त! भनेर म पनि त्यो प्रकृयामा कतै न कतै सहमतिमा आउँथेँ या अर्कै बाटो अपनाउन सहयोग गर्थेँ होला । तर एकदमै नजिकका साथीहरूले पनि मलाई यस्तो कार्टून र एक प्रकारले थामी समुदायको बिरोधीको रूपमा प्रस्तुत गेरछन् । मैले चैँ समितिमा निर्णय भएको भनेर चूप लागेर बसेँ तर अन्तमा मैले मात्रै पो लिम्बूहरूसँग के के न खाएको र "थामीको परियोजना जसरी पनि उनीहरूलाई नै जिम्मा लगाउनु पर्ने" भनेको जस्तो देखाइयो । वास्तवमा मलाई थामीहरूको नेतृत्वमा परियोजना चलेकोमा कुनै टाउको दुखाइ छैन । जागीर खान नपाएका थामीहरूले जागीर खाऊन् । त्यसरी अपराधी बनाउन किन म जस्तो मान्छेलाई कुर्सीमा बस्न पठाइन्छ के? म कस्तो अवस्थामा नेपाल थामी समाजमा आएको थिएँ भन्ने कुरा समितिका धेरै साथीहरूलाई थाहा थियो । तैपनि कार्टून बनाउन मजस्ता मान्छेहरूलाई किन प्रयोग गरिन्छ के? मेरो प्रश्न यही हो । मजस्तो सोझो र लाटो मान्छे, छक्‍का पञ्‍जा नजान्ने मान्छेलाई "तँ नबस् त्यहाँ, हट्, हामी आफैँ गर्छौँ" भनेको भए म त कति खुशी भएर छोडिदिने थिएँ ।

मैले अति नै असह्य भएर राजिनामा दिएर बसेँ । ९-१० महिना कुनै कार्यक्रममा गइनँ । तीन महिना परियोजना चल्यो, त्यसपछि कोही पनि चलेन । परियोजनामा जागीर खाने मान्छेहरू त जागीर खान आएका थिए, जागीर खाएर गए । उनीहरूको कुनै दोष छैन । तर मेरो विचारमा त्यो तीन महिनाको परियोजनाको कारण नेपाल थामी समाजको केन्द्रिय समिति डामाडोल भएर गयो । पैसा नआऊञ्‍जेल आफ्नो गोजीको पैसा हालेर कोठा भाडा तिर्न आउन तयार हुने साथीहरू पछि बैठकको लागि पनि कोही आउन तयार भएन । बहानाहरू त धेरै बुन्न सकिएला, कहानीहरू धेरै कथ्न सकिएला, तर संस्थागत रूपमा त्यसले कति घाटा भयो र थामी समुदायले त्यसबाट कति गुमाउन पर्‍यो भन्ने कुराको छिनोफानो इतिहासले गर्ला/नगर्ला । त्यसका लागि को को कति जिम्मेवार थिए भन्ने कुराको लेखाजोखा होला नहोला । त्यसमा मेरो केही आशा पनि छैन, गुनासा पनि छैनन् तर मलाई विडम्बना त्यति बेला लाग्यो जतिबेला समितिलाई एउटा बाटो दिएर निश्चित दिशा दिन फेरि म नै आउनु पर्‍यो । किन जति बेला संस्था दुब्लाउँछ र निमिट्यान्न हुने बेला आउँछ, सधैँ मजस्तो काम नलाग्ने मान्छे नै आउन पर्छ ? म त राजिनामा दिएर बसेको मान्छे ! पैसाको मुख ताक्नेहरू, जागीर खान र खुवाउन अनेक तिकडम रच्‍न जान्नेहरू त्यति बेला किन हराउँछन् ? र महाधिवेशनहरूमा पनि यस्ता कुराको एकै शब्द पनि चर्चा हुँदैन ! यो तेश्रो महाधिवेशनमा पनि मजस्ताहरूको चाहीँ खैरो खनिनु यी सारा कुराहरूको बारेमा एकै शब्द पनि चर्चा नहुनुले एउटै कुराको सन्देश दिन्छ - तिमी नेपाल थामी समाज जस्ता संस्थामा जति नै शुद्ध मन लिएर काम गर, त्यसको खासै महत्त्व छैन । तिमी आफूलाई खूब विद्वान देखाऊ! शब्दहरूका बुट्टा भर । तिमीलाई सबैले पत्याउँछन् । आफ्नो स्वार्थ पूर्ति गर्नको लागि जे गरे पनि तिमीलाई छुट छ ।

अर्को कुरा, म नेपाल थामी समाजमा न आफ्नो कुनै एजेण्डा लिएर आएको थिएँ न कुनै स्वार्थ ! यस्ता प्रकृतिका संस्थामा आउँदा जो कोहीले पनि एउटा स्पष्‍ट एजेण्डा लिएर आउन सक्नु पर्ने रहेछ अथवा कुनै स्वार्थ लिएर आएपछि त्यही स्वार्थको लागि जे पनि गर्न तयार हुइँदो रहेछ । मेरो दुबै कुरा भएन । पुरै थामी समुदायको लागि भन्ने कुरा चाहिँ अमूर्त हुने रहेछ । त्यसले खासै केही काम गर्ने रहेनछ ।

मैले आफ्नो कार्यकालमा धेरै ठाउँमा प्रतिनिधित्व गरेको छु । धेरै कुराहरू सिक्ने मौका पाएँ । आदिवासी जनजातिका सवालहरू र तिनलाई बोक्ने नेतृत्वलाई पनि चिन्ने मौका पाएँ । त्यसबाहेक नेपाल थामी समाजका दैनिक कृयाकलापहरू पनि आफूले सकेजति सञ्‍चालन गर्दै आएको थिएँ । मैले कसकसलाई कसरी सहयोग गरेँ भन्‍ने कुरा म भन्‍न सक्दिनँ । तिनले कुनै दिनमा सम्झे भन्नेछन् । केही नयाँ कामरू पनि अवश्य शुरु भएको छ । मेरो कार्यकालमा मलाई थोरै साथीहरूले अत्यन्त राम्ररी सहयोग गरेका छन् । ती साथीहरूलाई म कहिल्यै भुल्न सक्दिनँ । व्यक्तिगत रूपमा हाम्रो सहकार्य कुनै न कुनै रूपमा रहि नै रहनेछ भन्ने मैले आशा लिएको छु । मजस्ता नालायक मान्छेको नेतृत्वले गर्दा वर्षौँदेखि योगदान दिने ती साथीहरूको योगदानको पनि चर्चा हुन पाएन । ओझेलमा परे । म त्यसका लागि मेरा अत्यन्त नजिकका र मभन्दा अघिदेखि ने था स मा निरन्तर आफ्नो पसिना बगाउन पछि नपर्ने साथीहरूमा त्यसका लागि हृदयदेखि नै क्षमा प्रार्थी छु र तपाईँहरूको योगदानको उच्च मूल्याङ्कन गरेको छु । थामी समुदायले त्यसको कहिल्यै मूल्याङ्कन गर्छ गर्दैन, त्यो त मलाई थाहा भएन तर हामीले थामी समुदायको लागि जे जति गर्न सक्यौँ, त्यसमा हामी आत्मसन्तुष्टि लिनुपर्छ र गर्व गर्नुपर्छ । थामी समुदायको इतिहासको एक अध्यायमा हामीले एउटा इट्टा पक्कै पनि थपेका छौँ । त्यसमा हामी आफूले गरेको योगदानको सही आत्ममूल्याङ्कन गरेर थामी समुदायको हितको लागि अनवरत रूपमा लागिरहनु पर्छ ।

तेश्रो राष्ट्रिय महाधिवेशन सकेर आफ्नो डेरामा पुग्ने बित्तिकै मेरी कलिली छोरी दौडेर मलाई अँगालो हाल्न आइपुगी । मेरी गर्भवती श्रीमती कोठाबाट निस्केर "ए आइपुग्नुभयो ? कस्तो भयो त महाधिवेशन ?" भनिन् । मेरो मन भक्कानिएर आयो । मेरो पोल्टामा चार-चार वर्षदेखि सकी-नसकी नेपाल थामी समाजलाई दिएको परिश्रमको कमाइ एकै चिम्टी पनि स्याबासी र प्रशंशा थिएन । मैले नेपाल थामी समाजकै कारण शिक्षण पेसा छोडेको दिन मेरी छोरीको जन्म भएको थियो । घरमा सुत्केरी स्याहार्न छोडेर समाजको कार्यक्रममा हिँडेको फल मैले आज गाली र बेइज्जती मात्रै सहनु परेको छ । ६ - ६ महिनासम्म बेरोजगार हुँदा ऋण काढेर घर खर्च चलाउने पैसा समाजको काममा प्रयोग गरेको परिणति आज "भ्रष्‍टाचारी" को पगरी गुत्‍नु परेको छ । मैले मेरो परिवारलाई दिनुपर्ने सयौँ क्षणहरू समाजको लागि खर्चेको बदला कति प्रशंशा र स्याबासी लिएर आयौ त भनेजस्ता देखिने मेरा परिवारका आँखाहरूलाई देख्दा मेरा आँखा एकाएक बाहिर परेको झरी जस्तै भए । उनीहरूलाई दिन सकिने मसँग कुनै जवाफ थिएन । उनीहरूलाई सम्झाउने मसँग कुनै उपाय थिएन । समाजका लागि मैले मेरा बृद्धावस्थामा रहेका बुबा आमाका इच्छाहरूलाई पनि लत्याइदिएको छु । उनीहरूले पनि तेश्रो राष्‍ट्रिय महाधिवेशनको हल्ला सुनेपछि पक्‍कै चित्त दुखाउनेछन् । उनीहरूलाई पनि बुझाउने कुनै उपाय छैन ।

समाज सेवा गर्ने मान्छे कहिल्यै केही पाइन्छ भनेर गरिरहेको हुँदैन । उसलाई सधैँ प्रशंशा मात्र आइरहन्छ भन्ने अपेक्षा पनि हुँदैन । तर ने था स मा २०६१/५/२६ देखि २०६५/३/२६ सम्म काम गरेको मेरो र मेरो टीमको मुल्याङ्कन तेश्रो राष्ट्रिय महाधिवेशनमा जसरी भयो, त्यसलाई हेरेर मैले एउटै निश्कर्ष के निकालेँ भने अब नेपाल थामी समाज भन्ने संस्थामा काम गर्ने मेरो आधार समाप्‍त भैसकेको छ । अब पनि म समाजलाई बचाउने नाममा कसैको लहैलहैमा लागेर फेरि समाजमा गएँ भने मैले आफैँलाई ठूलो अन्याय गरेको ठहरिने छ । म मान्छेभन्दा तल झर्नेछु । म त अझ के भन्छु भने मजस्ता सोझा र इमान्दार मान्छे ने था स मा गएर केही गर्छु भन्‍नु आफ्नो भएको स्वच्‍छ छबिलाई पनि तिलाञ्‍जली दिनु हो । थामी समुदायको लागि काम गर्न मलाई जहिले पनि जहाँ पनि छुट छ । ने था स मा रहेर भन्दा नरहेरै राम्ररी गर्न सकिएला बरू। गरेका कामको पनि केही मूल्य त रहला ! नरहे पनि ने था स मा जस्तो यसरी गाली र बेइज्जती त सहनु पर्दैन ।


(प्रस्तुत लेख साउन १९, २०६५ र भदौ ५, २०६५ को गोरखापत्रको नयाँ नेपाल पृष्‍ठको थामी भाषामा दुई भागमा प्रकाशित छ ।)